Δευτέρα 17 Φεβρουαρίου 2014

Το Ελληνικό Σαντούρι- Ιστορία-Κατασκευή


Φίλες και φίλοι του Luthier School καλησπέρα σας,

   Σήμερα σας ετοίμασα ένα αφιέρωμα για το Ελληνικό σαντούρι με πολλές χρήσιμες γνώσεις τόσο για την ιστορία του όσο και για τις κατασκευαστικές αρχές του, αρωγός σε αυτήν την προσπάθεια, να σας παρουσιάσω όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες, στάθηκε το έξοχο βιβλίο "ΔΟΚΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΑΝΤΟΥΡΙ"  του κύριου Δημήτριου Β. Κοφτερού. Ας ταξιδέψουμε λοιπόν στην ιστορία και την τέχνη αυτού του υπέροχου μουσικού οργάνου.


   Τα χορδόφωνα με κουτί και χωρίς πληκτρολόγιο ονομάζονται Ψαλτήρια. Το Ψαλτήριο ήταν γνωστό στους αρχαίους Έλληνες και ανήκει στην οικογένεια της Άρπας. Παιζόταν με πλήκτρο ή με τα δάκτυλα. Ο Πολυδεύκης το αναφέρει μαζί με άλλα έγχορδα, όπως το τρίγωνο, τον παρίαμβο  κ.α., στο «Ονομαστικόν».

   Σύμφωνα με τις μουσικολογικές έρευνες, το μουσικό όργανο είναι ένα από τα αντικείμενα του υλικού πολιτισμού που ταξίδεψε τόσο πολύ. Έτσι το Ψαλτήριο, πέρασε στα ελληνικά παράλια της Μ. Ασίας και κατά τον Galpin στην Μεσοποταμία και Περσία.

   Με το χρόνο έγινε διαχωρισμός του τρόπου παιξίματος, με αποτέλεσμα να σχηματιστούν δύο ξεχωριστοί τύποι Ψαλτηρίου: Ο Κανών (Qanun) και το Σαντούρι (Santur- Santir). Η ονομασία Qanun, προέρχεται από την ελληνική λέξη «Κανών» που σημαίνει νόμος-διάταξη. Ο Farmer υποστηρίζει ότι ο Κανών ήταν ένα μονόχορδο όργανο με το οποίο ο Πυθαγόρας έκανε επιστημονικά πειράματα, με σκοπό να εξακριβώσει τους μουσικούς φθόγγους ανάλογα με το μήκος και το πάχος της χορδής. Ο Al-Farabi(9ος αιώνας μ.Χ.) εφάρμοσε την Πυθαγόρεια κλίμακα στο πολύχορδο ψαλτήριο το οποίο ονόμασε Qanun και η ονομασία αυτή επιβλήθηκε από τους Άραβες σ’αυτόν τον τύπο του οργάνου. Οι Άραβες μέσω της βόρειας Αφρικής, το προώθησαν στην Ισπανία κατά τον 12ο αιώνα(υπάρχει απεικόνιση του 1184 στην είσοδο της εκκλησίας του Santiago de Compostella) και από εκεί στην Κεντρική Ευρώπη.Το όνομα του εδώ είναι «Mezzo Canone», «Micanon», «Meiz canon», λατινοποιημένο «Medikanale».

    Η λέξη Santur προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό Ψαλτήριο (ψάλλω-τραγουδώ). Οι λαοί που το χρησιμοποίησαν  το μετονόμασαν σε Σαλτήρ, Σαντίρ, Σαντούρ, διότι στο αλφάβητο τους δεν έχουν το σύμφωνο «Ψ»- και επειδή η προφορά τους ήταν δύσκολη προφανώς- έτσι επεκράτησε και διαδόθηκε με το όνομα Santur-Santir. ( O Αραβομαθής μουσικολόγος Farmer που μελέτησε τους Άραβες ιστορικούς του 9ου αιώνα, διεπίστωσε ότι το ψαλτήριο, το αναφέρουν με το όνομα σάλινξ, ή ψάλτινξ ή ψάλτιξ).

   Το σαντούρι διαδόθηκε σε διάφορες χώρες της Ανατολής και της Δύσης , και οι λαοί που το χρησιμοποίησαν το προσάρμοσαν σύμφωνα με τις μουσικές τους ανάγκες. Έτσι συναντούμε σαντούρια με κινητές γέφυρες ,με ατομικές γέφυρες και σαντούρια που έχουν και τα δύο είδη γεφυρών. Ανάλογο με τις γέφυρες είναι και το κούρδισμα. Έχουμε λοιπόν σαντούρια που κουρδίζονται χρωματικά, άλλα διατονικά και άλλα ανάλογα με το «δρόμο» που θέλει να παίξει ο παίκτης(περσικό σαντούρι).

   Το σαντούρι για να φτάσει στην σημερινή του μορφή , (τραπεζοειδές σχήμα με γέφυρες), πέρασε από διάφορα στάδια. Τον 14ο αιώνα φαίνεται ότι ήρθε στη Ευρώπη , πιθανώς μέσω των Βαλκανίων, των Κρατών του Δούναβη και της Βοημίας, όπου ο Paulus Paulirinus γύρω στο 1460 αναφέρει το «Dulce melos» στην Γερμανία. Παράλληλα με το τραπεζοειδές, αναπτύχθηκε και το ορθογώνιο σαντούρι.

   Στην παραπέρα εξέλιξη του σαντουριού βοήθησε ο Pantaleon Hebenstreit , από το Mersenburg. Γύρω λοιπόν στα 1690 κατασκεύασε  ένα σαντούρι με δύο οκτάβες και το ονόμασε «Pantalon». Εκτός από τις βελτιώσεις που έκανε βοήθησε και με το παίξιμο του να γίνει γνωστό όχι μόνο στην Γαλλική Αυλή, αλλά και σε όλη την Ευρώπη. Έτσι τον 18ο αιώνα το σαντούρι γίνεται όργανο του σαλονιού. Ο αριθμός των χορδών κυμαίνεται μεταξύ είκοσι και τριάντα και ο αριθμός των χορδών που ταυτοφωνούν αυξάνεται σε πέντε, έξι ή επτά. Στην Νότια Γερμανία, κατασκευάστηκε ένα σαντούρι με μεταλλικά άγκιστρα, για το κόντεμα( μείωση μήκους) των μπάσων χορδών κατά ένα ημιτόνιο. Η ανακάλυψη αυτή ανήκει στον Abbate Franciosi από την Φλωρεντία (1750). Κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα (1875) οι N.J. και D.I. Schunda, δοκίμασαν να βελτιώσουν, στην Βουδαπέστη, το σαντούρι(Zymbal-Cimbalon). Μερικές από τις βελτιώσεις τους ήταν η αύξηση των διαστάσεων του οργάνου , η προσθήκη ποδιών και πεντάλ παρόμοιων με εκείνα του πιάνου. Αυτό το Cimbalon , χρησιμοποιείται και σήμερα στην μουσική ψυχαγωγία σε τσιγγάνικες ορχήστρες της Ουγγαρίας, Ρουμανίας, Τσεχίας και Σλοβακίας και σε άλλες χώρες της Βαλκανικής χερσονήσου. Επίσης, εισήχθη και στην Ουκρανία όπου τελειοποιήθηκε και αναπτύχθηκε σε μια οικογένεια (πρίμο-μεσαίο-μπάσο). Ενδιαφέρον είναι ακόμα ότι κατά τον 18ο αιώνα, πιθανώς από την Περσία αλλά και πιθανώς από την Δυτική Ευρώπη το σαντούρι έφθασε στην Κίνα(Yang Chin) και στην Κορέα (Yang koum).


(ΤΟ ΣΑΝΤΟΥΡΙ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ)

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

    Ο Πυθαγόρας , από τον 6ο αιώνα π.Χ., ασχολήθηκε επιστημονικά με τα μουσικά φαινόμενα. Δημιούργησε ένα μονόχορδο, τον κανόνα. Πάνω του περνούσε μια τεντωμένη χορδή, πειραματιζόταν με μικρά ξυλάκια που τοποθετούσε κάτω από την χορδή. Με αυτόν τον τρόπο διαπίστωσε ότι το ύψος του ήχου εξαρτάται κατά κάποιο τρόπο από το μήκος της χορδής. Δηλαδή όταν ηχήσει μια τεντωμένη χορδή και αμέσως έπειτα το μισό της , τότε οι δύο αλλεπάλληλοι ήχοι σχηματίζουν ακριβώς μια οκτάβα. Εφεύρε δηλαδή τα μουσικά διαστήματα πάνω στα οποία δημιουργήθηκε ένα ολόκληρο μουσικό οικοδόμημα.
 
   Στα έγχορδα που αναφέρει ο Πολυδεύκης στο «Ονομαστικόν», είναι και το Ψαλτήριο που ανήκει στην οικογένεια της Άρπας. Η Άρπα μαρτυρείται στην Ελλάδα από την Μινωική εποχή. Τα όργανα της οικογένειας της άρπας 9άρπες και ψαλτήρια) είχαν τριγωνικό σχήμα με διαφορετικό μήκος χορδών, και παιζόταν με τα δάκτυλα ή με πλήκτρο. Το ψαλτήριο ήταν κουρδισμένο στην χαμηλή διαπασών. Ο Πολυδεύκης στο «Ονομαστικόν»,  αναφέρει τρεις κατηγορίες μουσικών οργάνων: έγχορδα, πνευστά και κρουστά.
 
   Ο Κλεονείδης αναφέρει διάφορα όργανα.
 
   Ο Όμηρος την λύρα την παρομοιάζει με την φόρμιγγα.
 
   Ο Αριστοτέλης αναφέρει σαν αρχαίο όργανο την πηκτίδα, την βάρβιτο, τα επτάγωνα, τα τρίγωνα κ.α. Η πηκτίς θεωρείται πρόδρομος της Άρπας και του Ψαλτηρίου.

 Η μετακίνηση των Ελληνικών φύλων προς τα παράλια της Μ. Ασίας και του Εύξεινου Πόντου καθώς και η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ασιατική ήπειρο, είχαν σαν αποτέλεσμα και την μεταφορά και διάδοση των μουσικών οργάνων. Ο Galpin επιβεβαιώνει ότι το ψαλτήριο πέρασε στα παράλια της Μ. Ασίας και από εκεί διαδόθηκε στους λαούς της Μεσοποταμίας. Κατά την Προβυζαντινή περίοδο αναφέρονται ο αυός, η άρπα ,το ψαλτήριο κ.α.

ΒΥΖΑΝΤΙΟ

   Στην Βυζαντινή περίοδο, το ψαλτήριο, παίζεται στις λαϊκές εκδηλώσεις,(γάμοι- γιορτές κ.λπ.). Ο αραβομαθής άγγλος μουσικολόγος Farmer αναφέρει την «σάλινξ» ή «ψαλτίξ» ή «ψάλτινξ», που κατασκευαζόταν από δέρμα μόσχου και αντιστοιχούσε στο αρχαίο μουσικό όργανο ψαλτήριο( 30-40 χορδές).

   Στις τοιχογραφίες και τις εικόνες των εκκλησιών, παριστάνεται το ψαλτήριο άλλοτε σε σχήμα τριγωνικό και άλλοτε σε ακαθόριστο τραπεζοειδές, ο τύπος του τραπεζοειδούς ψαλτηρίου όπως αναφέρθηκε παραπάνω  με το όνομα Santur-Santir χρησιμοποιήθηκε και από τους Έλληνες του Βυζαντίου και κυρίως των παραλίων της Μ. Ασίας οι οποίοι το διέδωσαν στους λαούς της Ανατολικής Ευρώπης, τον 14ο αιώνα. Αυτοί το αγάπησαν, το χρησιμοποίησαν στην μουσική τους και τελειοποίησαν την αρχική του μορφή.

   Τον 17ο αιώνα γίνεται γνωστό σε ολόκληρη την Ευρώπη και θεωρείται όργανο του σαλονιού. Την εποχή ακριβώς αυτή η Σμύρνη ήταν ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά και πολιτιστικά κέντρα. Η ανταλλαγή προϊόντων και ιδεών έφερε την νέα μορφή του οργάνου στην Μ. Ασία. Πρώτη αναφορά για το σαντούρι στην Σμύρνη γίνεται γύρω στα 1850, ενώ ο περιηγητής Daniel Clark το βρήκε το βρήκε να παίζεται στην Αθήνα το 1802.


ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

   Στα παράλια της Μ. Ασίας και κυρίως στην Σμύρνη και στην Πόλη, το σαντούρι, ήταν βασικό όργανο της κομπανίας. Με τα σαντουρόβιολα, ερμηνεύουν τα τραγούδια της εποχής στα καφέ- αμάν αλλά και στα πανηγύρια και στις άλλες κοινωνικές εκδηλώσεις(γάμους, βαφτίσια κ.α.).Από εδώ το σαντούρι, πέρασε στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου(Λέσβο, Λήμνο, Χίο, Σάμο, Ρόδο, Κω, Ίμβρο) και διατηρήθηκε μέχρι σήμερα. Τα νησιά αυτά είχαν αναπτύξει οικονομική και πολιτιστική κίνηση, με τα παράλια της Μ. Ασίας και της Κωνσταντινούπολης.


ΜΕΧΡΙ ΤΟ 1950

   Μετά την Μικρασιατική καταστροφή, όσοι Έλληνες έφθασαν στην Ελλάδα, δεν αποχωρίστηκαν την μουσική τους παράδοση και έτσι εξακολουθούν να γλεντούν με τα σαντουρόβιολα. Την εποχή αυτή , αναπτύχθηκαν η Αθήνα και ο Πειραιάς σε μεγάλα αστικά κέντρα.

   Στα καφέ Αμάν και  Σαντάν, το σαντούρι ήταν βασικό όργανο της Κομπανίας. Από τους καλύτερους παίκτες του οργάνου ήταν ο Γιάννης Ζαφειρόπουλος, ο Εμμανουήλ Χρυσαφάκης( πρόεδρος του συλλόγου μουσικών από το 1928 ως το 1957, έπαιζε τσέμπαλλο), ο Ερμόλαος Κόνσολας κ.α. Ο Ζαφειρόπουλος ήταν και καλός κατασκευαστής, κατασκεύασε σαντούρια πολύ καλά που παίζονται μέχρι σήμερα. Από τους πρόσφυγες της Μ. Ασίας διαδόθηκε το σαντούρι και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας.

ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ

Η μετακίνηση του πληθυσμού προς τα αστικά κέντρα, η καθιέρωση του ρεμπέτικου, η εισβολή του ραδιοφώνου και του γραμμοφώνου, είναι μερικά από τα αίτια που έθεσαν στο περιθώριο το σαντούρι. Παρ’ όλα αυτά εξακολουθεί να παίζεται μέχρι σήμερα. Χρησιμοποιήθηκε σε δισκογραφική δουλειά, στο λαϊκό και ελαφρολαϊκό τραγούδι, αλλά και στο έντεχνο. Σήμερα γίνεται προσπάθεια να γίνει περισσότερο γνωστό.
 

ΒΑΣΙΚΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΑΝΤΟΥΡΙΟΥ


ΞΥΛΕΙΑ

   Ξύλα που έχουν δοκιμαστεί στο χρόνο είναι ο Σφένδαμος(κελεμπέκι), η οξυά και η ερυθρελάτη. Πάντα καλά ξεραμένα για λιγότερα κινησιακά φαινόμενα.


ΚΟΛΛΑ

Για το καπάκι χρησιμοποιείται η παραδοσιακή ψαρόκολλα  και για το υπόλοιπο μέρος κόλλα καζεΐνης.

ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΟΡΓΑΝΟΥ

ΣΚΑΦΗ(ΗΧΕΙΟ): Η σκάφη αποτελείται από τον πυθμένα που ονομάζεται και κάτω καπάκι, το πλαίσιο, τα μπαλκόνια, τα υποστηλώματα και τις ψυχές.

Αναλυτικά:

·         ΠΑΤΟΣ(Πυθμένας):  Ο πυθμένας κατασκευάζεται από ερυθρελάτη με ισόβενα νερά και σε σχήμα τραπεζοειδές.

·         ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ: Αποτελείται από τρία ή τέσσερα παράλληλα ξύλα τις λεγόμενες «τραβέρσες». Το σχήμα τους είναι καμπυλωτό και στα άκρα έχουν ένα λοξό κόψιμο όσο το πλάτος ενός μπαλκονιού. Το ξύλο και εδώ είναι η ερυθρελάτη, οι τραβέρσες κολλιούνται στον πυθμένα.

·         ΤΑ ΜΠΑΛΚΟΝΙΑ: Αυτά βρίσκονται στο δεξί και αριστερό μέρος του οργάνου. Το ξύλο που χρησιμοποιείται είναι συνήθως ο σφένδαμος ή  η οξυά. Στο αριστερό μπαλκόνι τοποθετούνται τα καρφιά και στο δεξί τα κλειδιά, το αριστερό μπαλκόνι λέγεται και «κούτσουρο»

·         ΤΑ ΥΠΟΣΤΗΛΩΜΑΤΑ: Αυτά τοποθετούνται μέσα στο ηχείο σε θέσεις που έχουν προκαθοριστεί, συνολικά τέσσερις σειρές υποστηλωμάτων κάθετα στις τραβέρσες, χρησιμεύουν για να πατάνε επάνω το καπάκι και τα καβαλαράκια.

·         ΟΙ ΨΥΧΕΣ: Τοποθετούνται ανάμεσα στα υποστηλώματα και τον πυθμένα για να μεταδίδουν τον ήχο στο ηχείο αλλά και για να ενισχύουν τα υποστηλώματα στην πίεση των χορδών.

·         ΚΑΠΑΚΙ- ΚΑΜΑΡΙΑ: Πρέπει να είναι ερυθροελάτη χωρίς ρόζους και ρετσίνα, πολύ καλά ξηραμένη, για να μην σκεβρώνει, Στο καπάκι υπάρχουν δύο ή τέσσερις τρύπες. Στο κάτω μέρος κολλιούνται τα «καμάρια» σχεδόν κάθετα στα νερά του ξύλου.

·         ΚΑΒΑΛΑΡΑΚΙΑ: Υπάρχουν πέντε σειρές από καβαλάρηδες. Στην μεσαία περιοχή υπάρχουν δώδεκα καβαλαράκια, που χωρίζουν το σαντούρι σε διαστήματα πέμπτης, τρίτης, δεύτερης. Στο δεξί μέρος (μπάσα και κόντρα μπάσα περιοχή) υπάρχουν δεκαπέντε με δεκάξι καβαλαράκια. Στην επάνω πλευρά του οργάνου, ανάμεσα στον μεσαίο και δεξιό καβαλάρη, υπάρχει μια σειρά από πέντε καβαλαράκια  που καθορίζει την πρίμα περιοχή. Στο αριστερό μέρος, ανάμεσα στο μεσαίο καβαλάρη και το κούτσουρο, υπάρχει μια σειρά από τρία καβαλαράκια. Στην μεγάλη πλευρά του οργάνου στο αριστερό μέρος, (κόντρα μπάσα περιοχή) υπάρχει μια σειρά από τέσσερα ή περισσότερα καβαλαράκια. Τα καβαλαράκια κατασκευάζονται από σκληρό ξύλο (οξυά, σφένδαμο)για να αντέχουν στην πίεση των χορδών και να μεταδίδουν τον ήχο στο ηχείο. Κάθε καβαλαράκι, αποτελείται από την βάση, τον κορμό και το κεφάλι. Στο κεφάλι, υπάρχει μια εγκοπή στην οποία τοποθετείται μπρούτζινη βέργα, για να πατάνε οι χορδές.

·         ΜΑΞΙΛΑΡΑΚΙΑ: Χρησιμοποιούνται δύο ειδών μαξιλαράκια. Ξύλινα και μπρούτζινα. Τα ξύλινα, είναι ημιστρόγγυλα ή κωνικά, και στο πάνω μέρος έχουν αυλάκι που μέσα τοποθετείται μπρούτζινη βέργα. Τα μπρούτζινα είναι και εκείνα ημισφαιρικά.

·         ΚΛΕΙΔΙΑ: Στο δεξί μπαλκόνι τοποθετούνται τα κλειδιά, που είναι φτιαγμένα από ατσάλι, και έχουν λεπτές σπειρωτές βόλτες. Το πάνω μέρος είναι κωνικό και έχει μια τρύπα μικρή τόσο όσο να περνά  σύρμα 0.5-0.9 mm. Τα κλειδιά έχουν διάμετρο 5mm  και τοποθετούνται κάθετα στο μπαλκόνι. Οι τρύπες που ανοίγονται στο μπαλκόνι πρέπει να έχουν διάμετρο 4mm.Τα κλειδιά καρφώνονται στις τρύπες, μέχρι εκεί που τελειώνει το σπειρωτό μέρος. Ύστερα με την βοήθεια του χορδιστή (κλειδί σε σχήμα Τ) ξεβιδώνουμε ένα -ένα κλειδί, για να τοποθετηθούν οι χορδές.

·         ΚΑΡΦΙΑ: Στο αριστερό μπαλκόνι- κούτσουρο τοποθετούνται καρφιά, συνήθως ατσαλόκαρφα χωρίς κεφάλι.

·         ΤΑΠΑΚΙΑ: Στα καρφιά τοποθετούνται μικρά στρογγυλά πανάκια από τσόχα, για να μην χαλάνε οι χορδές το ξύλο του μπαλκονιού αλλά και για αισθητικούς λόγους.

·         ΧΟΡΔΕΣ: Χρησιμοποιούνται τρία είδη χορδών. Για την μεσαία περιοχή μπρούτζος ή χαλκός 0.70mm. Για την πρίμα περιοχή ατσάλι 0.60mm  και «ντυμένες» χορδές( χαλκός τυλιγμένος σε ατσάλι) για την μπάσα και κόντρα μπάσα περιοχή. Για κάθε ντυμένη χορδή, χρησιμοποιείται ξεχωριστό πάχος ατσαλιού και χαλκού.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΧΕΔΙΑΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΣΑΝΤΟΥΡΙΟΥ

Φωτογραφία No 1
Το σχέδιο της σκάφης
Φωτογραφία No 1 Το σχέδιο της σκάφης

Φωτογραφία No 2


Η σκάφη του σαντουριού
Φωτογραφία No 2 Η σκάφη του σαντουριού

Φωτογραφία No 3


Σχέδιο καπακιού με καμάρια
Φωτογραφία No 3 Σχεδίαση καπακιού με τα καμάρια

Φωτογραφία No 4


Καπάκι σαντουριού
Φωτογραφία No 4 Καπάκι με καμάρια

Φωτογραφία No 5


Δεξί μπαλκόνι με κλειδιά
Φωτογραφία No 5 Το δεξί μπαλκόνι με τα κλειδιά

Φωτογραφία No 6


Αριστερό μπαλκόνι με καρφιά και τσοχάκια
Φωτογραφία No 6 Το αριστερό μπαλκόνι γνωστό και ως κούτσουρο με τα καρφιά και τα τσοχάκια(ταπάκια)

Φωτογραφία No 7


Καβαλλαράκια,μαξιλαράκια και κλειδί για το κούρδισμα σε σχήμα Τ
Φωτογραφία No 7 Καβαλλαράκια,μαξιλαράκια και χορδιστής σε σχήμα Τ

Φωτογραφία No 8


Δοκίμιο για το Ελληνικό Σαντούρι
Φωτογραφία No 8 Το Δοκίμιο για το Ελληνικό Σαντούρι
 
 

ΠΗΓΕΣ: Οι παραπάνω πληροφορίες προέρχονται από το εξαιρετικό βιβλίο του μεγάλου  δασκάλου και  κατασκευαστή σαντουριού κ.  Δημήτριου Β. Κοφτερού με τίτλο «ΔΟΚΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΑΝΤΟΥΡΙ» των εκδόσεων «Δωδώνη», δευτέρα έκδοσις Αθήνα- Γιάννινα 1991. Κατόπιν προσωπικής επικοινωνίας που είχα με τον κύριο  Δημήτριο Κοφτερό ,μου έδωσε ευγενικά την άδεια να χρησιμοποιήσω κείμενο και φωτογραφίες από το βιβλίο του για να ετοιμάσω αυτό το αφιέρωμα στο Ελληνικό Σαντούρι, τον ευχαριστώ θερμά.

   Ελπίζω να απολαύσατε αυτό το αφιέρωμα όπως το απόλαυσα και εγώ! Τα λέμε σύντομα με την συνέχεια της κατασκευής του μπουζουκιού!